Ikebana và “Tam đại trường phái”
Hiện nay, tại Nhật Bản có hơn 300 trường phái Ikebana. Trong đó, ba trường phái lớn thường được gọi là “Tam đại”: Ikenobō, Ohara và Sōgetsu.
Trong thời Minh Trị, Nhật Bản mở cửa giao lưu mạnh mẽ với phương Tây. Nhiều loài hoa mới như hồng, cẩm tú cầu, huệ Tây… được du nhập. Các phong cách Ikebana truyền thống (như Rikka, Shōka) vốn thiên về biểu tượng và tính nghi lễ, khó diễn đạt được vẻ đẹp tự nhiên và sức sống của những loài hoa này. Chính trong bối cảnh ấy, cuối thế kỷ 19, nghệ nhân Ohara Unshin (1861–1916) đã sáng tạo ra trường phái Ikebana gọi là Moribana, khởi nguồn cho trường phái Ohara.
Moribana và triết lý “tái hiện đời sống của hoa”
Moribana của trường phái Ohara chia thành hai nhánh lớn:
- Shakei-moribana: tái hiện khung cảnh thiên nhiên như một góc vườn, một triền núi, hay mặt hồ nhỏ trong chiếc mâm tròn Suiban.
- Shikisai-moribana: nhấn mạnh vẻ đẹp hình dáng và màu sắc của hoa cỏ.
Ngoài ra, Ohara còn phát triển các phong cách khác như Heika (cắm đơn giản trong bình), Hana isho (phù hợp không gian hiện đại), hay Hana kanade (tôn lên vẻ đẹp lập thể giản đơn).
Điểm cốt lõi của Moribana không nằm ở nghi lễ, mà ở việc tái hiện đời sống tự nhiên của hoa. Tác phẩm Ikebana trở thành một mảnh thiên nhiên thu nhỏ, nơi hoa, lá và cành kể câu chuyện về sự sống.
Trải nghiệm cá nhân – Từ xung đột nội tâm đến khai mở
Gần đây mình bắt đầu tham gia một lớp Ikebana theo trường phái Moribana của Ohara. Trải nghiệm ban đầu không hề dễ dàng. Trước buổi học, cả nhóm thường đi hái hoa ven đường, kể cả hoa dại. Ngay tại bước này, xung đột nội tâm trong mình xuất hiện: liệu việc hái hoa bẻ cành như vậy, có “tội” không? Có làm xấu cảnh quan không? Có tước đoạt đời sống của một nhành hoa không? Hay là thay vì đi bẻ hoa, mình đi mua hoa ngoài chợ cho bớt “tội”?
Nhưng ngay cả khi ngồi vào bàn cắm, khó khăn vẫn tiếp diễn. Cắm mười lần thì chín lần lạc đề, một lần tình cờ đúng nhưng cũng không hiểu tại sao đúng. Mình thậm chí tự hỏi: Tại sao mình lại tham gia vào lớp cắm hoa này, liệu mình có nên từ bỏ?
Một bước ngoặt xảy đến khi mình xin được bó hoa hẹ đã được cắt tỉa (vì đã già) từ nhà bạn – không cần hái thêm hoa ngoài đường. Tuy không còn áy náy về việc bẻ cành, nhưng bình hoa của mình vẫn rối rắm như…canh hẹ.
Lớp kết thúc từ 4h chiều, mình ngồi đợi tới 6h tối khi Kiều – bạn founder của không gian trà Imachii đồng thời là người hướng dẫn Ikebana của nhóm – rảnh tay chữa bài, và giảng giải kỹ cho mình. Hóa ra, trước giờ mình cắm hoa nhưng quên mất tôn chỉ của nhà Ohara là tái hiện lại đời sống của hoa, của một góc thiên nhiên mà mình ấn tượng.
Và, việc cắm hoa đó, không phải để cho đẹp, không phải để cứu sống một bông hoa (nó vốn vẫn sống cho tới khi mình bẻ nó). Mà thực ra, mình đang mượn chất liệu cây cỏ để quan sát thiên nhiên, kết nối với sự sống, và hành thiền bằng hoa. Chứ không phải mình đang ban phát sự sống cho cây cỏ (chính vì thái độ và tư duy này, mới dẫn tới xung đột nội tâm khi thu hái chất liệu, và sai cả thái độ ứng xử với những chất liệu ấy). Mình đã hoàn toàn sai thái độ ngay từ đầu. Sai thái độ, dẫn đến hành động lạc đề, lãng phí nguyên liệu, xung đột nội tâm và giá trị quan, ảnh hưởng tới nhận thức. Mình nhận ra: hoa chỉ là chất liệu. Điều mình cần luyện không phải là hoa, mà là tâm.
Ikebana như một pháp tu
Trải nghiệm này khiến mình nhớ tới những lời dạy trong kinh Nỗ lực Hợp nhất (một bản kinh được cho là bản gốc của Bhahagavad Gita – kinh về hành động, chủ trương thiền nhập thế thay vì xuất thế:
Thế gian có hai con đường: Nỗ lực Hợp nhất bằng tri kiến về Hệ thống triết lý, và bằng hành động của người tu tập để Hợp nhất. (3.1)
Một người không thể đạt được tự do khỏi hành động ngay cả khi không hành động; người đó cũng không thể đạt đến sự toàn thiện chỉ bằng cách ngừng hành động. (3.2)
Bởi không ai có thể không hành động dù chỉ trong giây lát; vì, tất thảy đều bị thôi thúc hành động trong vô thức bởi các Thuộc Tính Cơ Bản sinh ra từ Vật chất Nguyên thủy. (3.3)
Ai kiểm soát các ngũ quan hành động, nhưng vẫn đặt tinh thần vào các đối tượng của giác quan, người như vậy được gọi là đạo đức giả. (3.4)
Hãy hoàn thành việc chẳng thể đừng. Hành động thì ưu việt hơn là không hành động. Không có hành động, ngươi thậm chí không thể duy trì nổi xác thân hữu hình của mình. (3.4)
Thế gian ràng buộc trong hành động, luôn vận động. (3.5)
Hãy nhận biết hành động bắt nguồn từ CÁI ẤY và CÁI ẤY thì bất diệt. CÁI ẤY bao trùm toàn thể và hiện hữu muôn nơi. (3.6)
Vì vậy, kẻ nào không xoay chuyển guồng quay của tạo hóa và học cách ẩn nhẫn trong hành động thì kẻ đó sống vô ích. (3.7)
Vậy thái độ đúng với lớp học Ikebana hiện tại của mình là gì? Mua hoa ở chợ cũng không khác việc đi hái hoa bẻ cành là bao, bản chất vẫn là bạn khiến một nhành hoa rời khỏi gốc của nó. Chỉ là việc trả tiền khiến bạn cảm thấy nhẹ nhõm và bớt cắn rứt hơn. Cũng giống như dùng bao bì giấy và bao bì ni lông vậy. Bản chất vẫn là hại môi trường theo cách khác nhau. Túi giấy khiến bạn không cần để tâm tới hậu quả với môi trường, nhưng thực ra bạn vẫn phải chịu trách nhiệm với quá trình sản xuất ra nó. Ngoài ra, túi giấy khó tái chế hơn so với túi ni lông, vòng đời sử dụng ngắn hơn rất nhiều.
Quay lại với việc thu thập nguyên liệu hoa cỏ cho lớp Ikebana, bạn hái hoa bẻ cành cũng được, bạn mua hoa ở chợ cũng được, nhưng như lời bạn hướng dẫn của mình, bạn hãy cắt chọn có ý đồ, hãy ngắm kỹ tìm hiểu kỹ trước khi hạ kéo hay xuống tiền, để tránh lãng phí. Bạn dùng hoa cỏ để luyện tâm, hãy trân trọng và biết ơn chúng, thông qua trải nghiệm của bạn, chúng cũng được kết thúc vòng đời ý nghĩa của mình và quay về với Tứ đại để tiếp nối một hình thức sống mới.
Khi muốn tái hiện một góc nhìn từ chất liệu hoa cỏ, sỏi đá, hãy tìm hiểu kỹ chúng và làm dày thêm tri thức của bạn. Chúng tên là gì? Khoa học và dân gian nói gì về chúng? Tái hiện lại đời sống của chúng, không đơn giản chỉ là tái hiện lại dáng vẻ vòng đời, mà còn kể lại cả một câu chuyện xuyên thời gian, xuyên không gian về chúng. Khi hiểu rõ một loại chất liệu, hãy tiếp tục với loại chất liệu khác. Cứ thế, đến khi có thể tới độ xuất thế, “Tâm khi tĩnh lặng, giống như một tinh thể đa diện trong đó người trải nghiệm, công cụ trải nghiệm, và đối tượng trải nghiệm hòa làm một, hành giả đạt được trạng thái đồng điệu. Trạng thái đồng điệu là cảm quan xảy đến trước chứng ngôn, động cơ, tri kiến, phân biệt, khi ký ức hoàn toàn thanh tịnh, vô hình tướng, chỉ còn bản chất của đối tượng tỏa rạng, át có được khai ngộ. (Patanjali Yoga Sutra 1.41-43).
Sophia Ngô.